یاسر محسنی
مقدمه
تعلیم و تربیت یکی از زیربناییترین نهادهای یک جامعه میباشد که رسالت حیاتی جامعهپذیری، انتقال ارزشها و فرهنگ را بر عهده دارد و از سویی نیز کارکرد دیگر نهادهای جامعه بستگی به کارکرد و کیفیت آن دارد. امروزه کشورها و جوامع برای ثبات هرچه بیشتر و توسعه خود، آموزش و پرورش و سرمایهگذاری روی نیروی انسانی را در اولویت برنامههای خود قرار میدهند و یکی از شاخصهای کلیدی توسعه و دستهبندی کشورها بر اساس میزان کیفیت آموزش و پرورش آنهاست. افغانستان از جمله کشورهایی است که چندین دهه جنگ و نا امنی، بیشتر زیرساختهایش را از بین برده و یا ضعیف کرده است؛ از جمله آموزش و پرورش که به میزان زیادی لطمه دید. اخیرا و در دو دههی پسین و پس از ۲۰۰۱ تلاشهایی ولو اندک جهت بازسازی و نوسازی آن صورت گرفتهاست.
راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی(ره) بنا به نقد وضعیت موجود که ایشان دارند و از سویی با ارایهی پیشنهادات علمی در عرصههای سختافزاری و نرمافزاری آموزش و پرورش، برای رسیدن به وضعیت ایدهآل و هدف مطلوب،بر اصلاحات آموزشی استوار میباشد. اصلاح سیستم درسی، تخصصگرایی، اجباری و رایگان کردن سطح ابتدایی، اصلاح سیستم ورودی دانشگاهها، ایجاد سیستم نظارت، سیستم تشویق، اصلاح روشها… ازجمله راهبردهای اصلاحاتی آموزشی معظم له میباشند.
۱ – حضرت آیت الله محسنی(ره)
حضرت آیت الله محسنی(ره) یکی از فقها و دانشمندان معاصر جهان اسلام هستند که توانستهاند به میزان بسیار بالایی بر ساحت تعلیم و تربیت تاثیرگذار باشند. ایشان از سوی عموم مجامع علمی در جهان اسلام و کانونهای علمی غرب به “شخصیت علمی” شهرهاند؛ نه تنها در ساحت حوزات علمیه به عنوان یک مجتهدِ دانشمند و صاحبسبک بلکه در دیگر نهادهای علمی مدرن مانند دانشگاهها مشهور و معروفاند. چرا که در زمینه این دو نهاد مهم اهتمام بسیار بالایی داشته و دارای تالیفات و نظرهایی میباشند. حضرت آیت الله العظمی محسنی(ره) با سپری کردن بیش از نیم قرن کار و فعالیت علمی توانستهاند تاثیر بسزا و سرنوشتسازی روی نظامهای آموزشی در نهادهایی که در بالا ذکر شد، داشته باشند. راهبرد آموزشی در واقع ناظر بر فرایندی خاص، هدف و محتوا را مشخص میکند؛ یعنی در کلان ماجرا ، آموزشی هست که با طراحی آغاز شده و پس از بررسی نیازهای آموزشی نگرش فراگیر و فعالیتی دقیق و برنامهریزی شده دارد که دارای ابعاد تاثیرگذار وسیع و بلند مدت است. داشتن راهبرد آموزشی یا طراحی آن نیازمند فردی است خود آکادمسین بوده و دانشمندی باشد که علم، آموزش و مدیریت را با تمام جزئیات و دقیقا درک کرده باشد.
۲ – وضعیت موجود در دیدگاههای حضرت آیت الله محسنی(ره)
در دانش و تدوین نگرشهای راهبردی، تعیین و بررسی وضعیت موجود از جمله مراحل تدوین یک راهبرد میباشد که این بخش از مقاله ناظر به همین مساله است. وضعیت موجود دارای چه مشخصات و ویژگیهایی است و با توجه به این وضعیت چه راهبردی میتواند به وضعیت مطلوب ما را برساند.
آیت الله محسنی(ره) اوضاع جهان اسلام و جوامع اسلامی را خیلی مساعد نمیدانند. مشکلات را در نهادهای زیربنایی جوامع، اساسی و ریشهای میدانند و از حکام فاسد به دلیل بی برنامگی و فساد همه جانبه که منابع کشورها را هدر دادند، شکوه دارند و راه اساسی را در تحول، تسخیر و تسلط بر تعلیم و تربیت و علم دانسته تا بتوان از آن در اصلاح و توسعه همه بخشهای جامعه و هدایت نسل پیشروی جوامع استفاده حیاتی کرد؛ معظمله اینگونه اشاره کردهاند:
“در جهان امروز (اوایل قرن پانزدهم هجرى) صدها میلیون مسلمان وجود دارند که بعضىها تا یک میلیارد شماره آنان را تخمین مىزنند. سرزمینهاى اسلامى از نظر منابع طبیعى و ثروتهاى اقتصادى و موقعیت استراتژیکى و جغرافیایى داراى وضعیت خوبى مىباشد. مسلمانان با حسن سابقه افتخارآمیزشان واجد شرایط به وجود آوردن یک قدرت بزرگ جهانى هستند و توانایى مقابله و رقابت با قدرتهاى غول بینالمللى را دارند. ولى معالوصف استعمار غربى و شرقى بدبختانه بر سر ما سایه افگنده و به طرق گوناگونى از استثمار بیگانگان رنج مىبریم. پارهاى از سرزمینهاى ما در اشغال و تصرف کفار متجاوز قرار گرفته و استقلال مردم آنجاها نابود شده است و کفار آنان را جزء رعایاى فرمان بر خود قرار دادهاند.”( محسنی، ۱۳۷۲: ۱۲)
در زمینه وضعیت موجود کشور نیز اینگونه اشاره کردهاند:
“افغانستان اسلامى را روسها در سال ۱۳۵۷ ش- ۱۹۷۸ م به دام انداخته و یکسال بعد آن را به قصد بلعیدن بدهن انداختند که امروز چون خارى در گلوى آنان گیر کرده است و رژیم روبه زوال کمونیستى ببرک و نیروى نظامى روسها (درحدود ۱۲۰ هزار) با تمام امکانات مادى و دهها نوع وسایل مخرب جنگى در مقابل قیام و مقاومت مجاهدین پا برهنه و شکم گرسنه مسلمان افغانى اظهار ناتوانى و عجز مىنمایند..” ( محسنی، ۱۳۷۲: ۱۴)
نا امیدى از آینده: یکی از مشکلات امروزی جهانی و بخصوص نسل جوان کشورهای اسلامی و جامعه ما نا امیدی از آینده میباشد.
“ناامیدى نقش مرض ایدز را در روح و روان آدمى دارد. ایدز مناعت و مقاومت بدن را در مقابل مبکروبات مضره از بین مىبرد و بدن را به همهی امراض مبتلا مىسازد. نا امیدى نیز مقاومت و ارادهی نفسى را در برابر مشکلات زندگانى تضعیف و یا نابود مىسازد.”( محسنی، ۱۳۹۵: ۱۴)
تعصبات قومی: این موضوع بسیار روشن و مبرهین است که قوم گرایی در جامعه ما بسیار پررنگ بوده و به عنوان یک ارزش در بین نسل امروزی بخصوص نسل جوان قلمداد میگردد.حضرت ایت الله العظمی محسنی(ره) در این مورد اشاره دارند که:”این پندار اولا موهوم و خلاف عقل است و ثانیا سبب دورى اقوام از هم میگردد. وقتى وحدت ملى آسیب دید مسولیتهاى مشترک از شکوفایى باز مىماند و به پیشرفت مادى و معنوى کشور ضرر میرسد. این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد که از نظر عقل و منطق و دین، هیچ قومى برترى ندارد و همه در انسانیت و مسلمان بودن مشترکند.”( محسنی، ۱۳۷۳: ۲۵)
پست شمردن زن: یکی دیگر از معضلات اساسی در جامعهمان که ریشه تاریخی و طولانی دارد و امروزه در عصر حاضر با وجود اینکه شرایط تغییر پیدا کرده است هنوز هم دیده میشود.
ترس از حکومتهاى خودکامه و مستبد نادان: یکی از معضلات ریشهای موجود در کشورهای اسلامی از جمله کشور ما این است که شهروندان از حقوق، تواناییها و ظرفیت و قدرت خود اطلاع ندارند.
”به نظر نگارنده یکی از عوامل ترقى غرب و پسمانى شرق اینست که در غرب حکومتها از اراى عمومى ملتها میترسند و در شرق ملتها از حکومتها میترسند.” ( محسنی، ۱۳۷۲: ۴۰)
همچنین معظم له از دیگر آسیب های وضعیت موجود در کشور ضعف اعتقادی جوانان، ضعف انضباط در علمای دین و خرافات را نام میبرند.
وضعیت موجود آموزش و پرورش
در ادامهی تبیین وضعیت موجود به صورت مشخصتر در حیطهی تعلیم و تربیت در کشور آیت الله محسنی(ره) به ترسیم و توصیف وضعیت موجود در دو بخش دانشگاهها و مکاتب و نیز حوزات علمیه به عدم نوسازی و همگام نبودن با زمان اشاره کرده و میپردازند و آنها را اینگونه شرح میدهند:
“متاسفانه سطح علمى در همه مراحل تعلیمى غالب متعلمین و محصلین و طلاب و فارغالتحصیلان و متخصص در همهی رشتههاى علوم طبیعى و بشرى و دینى بسیار پایین است که کشور و ملت آن رنج مىبرند و افراد جا رسیده و نسبتا کامل در رشتههاى خود اندکاند که بقول عوام از چند گل بهار نمىشود.” ( محسنی ، ۱۳۷۳ص۱۱)
۴ – اهداف راهبردی آموزشی حضرت آیت الله محسنی(ره)
یکی از مهمترین قدمها در یک سند استراتژیک یا راهبردی، نیازسنجی و هدفگذاری استراتژیک میباشد. هدفها هستند که مقصد و مسیر زندگی و سازمانی را روشن میکنند. تلاش، اقدام و فرایندی ارزشمند است که معطوف به هدف باشد. آموزش و پرورش به عنوان یک نهاد فرهنگی و اجتماعی، نقشی اساسی در تربیت نیروی انسانی و تولید سرمایههای اجتماعی و فرهنگی در فرایند رشد و تعالی کشور ایفا میکند؛ به گونهای که آینده کشور، در آیینه آموزش و پرورش امروز قابل مشاهده است.
حضرت آیت الله محسنی(ره) ، اشاره جامعی به اهداف کلان آموزشی کردهاند که متن آنرا در در ذیل میآوریم:
“جوانان و طفلان ما باید اولا درس بخوانند و ثانیا درس را نیمهتمام نگذارند و بدرجهی تخصص کامل برساند که هم مقام علمى خودشان عالى شود و هم مصدر خیر به مردم و کشور خود گردند و ثالثا به خودخواهى که رذالت است مبتلا نگردند و بفکر ترقى کشور و رفع نیازمندیهاى مردم خود که برادران و خواهران آنان هستند باشند.”( محسنی، ۱۳۷۲، ص ۱۲۰)
و مجددا در همین اثر به هدفگذاری آموزشی اشاره جدیتری کردهاند:
“اولا که فقط و فقط بقصد تقرب بخدا درس بخوانند و از درس خواندن قصد رسیدن بدنیا نکنند که دین و دنیاى آنان فاسد شده و مردم را به گمراهى مىکشانند. ثانیا تقوى و طهارت نفس را شدیدا مراعات کنند. ثالثا درس و مطالعه را تا سرحد تخصص و اجتهاد ادامه دهند رابعا: باید مقدارى از علوم روز را نیز درس بخوانند و مطالعه کنند تا بزبان جوانان آشنا گردند و در نشر دین و تبیین معارف اسلامى و شریعت موفقتر باشند و و نیازمندیهاى مردم عصر حاضر را نیکوتر برآورده سازند و شبهات ذهنى مردم را حل کنند. و چنانچه چیزى را بلد نباشند نباید که جواب سرسرى بدهند بلکه بگویند که پس از فکر کردن جواب را میگویند و بیخردانه حکم تکفیر کسى را صادر نکنند.” ( محسنی ، ۱۳۹۶: ۱۱۲)
اهدافی که معظمله در ابتدا یاد کردهاند را میتوان به قرار ذیل دستهبندی کرد:
هدف اول: قرب و رضای خداوند متعال
هدف دوم: طهارت نفس
هدف سوم: تخصص گرایی
هدف چهارم: سازندگی اجتماعی
هدف پنجم: انقلاب فرهنگی برای جوامع اسلامی و یا کشورهای عقبمانده و جنگزده مانند کشور ما هدف دیگری است که معظم له بدان پرداختهاند و آن را محصول دانش و سیستمهای آموزشی میدانند. انقلاب فرهنگی برای جامعهای مانند افغانستان که سکو و جهش برای رسیدن به قطار پیشرفت و توسعه منطقه و جهان میباشد؛ میتواند هدفی اساسی تلقی شود.
“به نظر من انقلاب فرهنگى هدف حوزههاى علمى و معاهد و تفکر طلاب و اهل علم و دانشمندان عالیقدر آینده ما مطابق ایجابات عصر در تجدید کتب درسى- کما و کیفا- نهفته است و باید در این مورد توجه جدى صورت گیرد.” ( محسنی، ۱۳۷۳: ۲۴)
هدف ششم: احترام به حقوق و آزادی ها؛ نظر بر این است که پارهای حقوق از لحاظ کرامت و شرافت و آزادی انسانی، بنیادی، ضروری هستند. حضرت آیت الله محسنی(ره) انجام این امر مهم را به عنوان یکی از اهداف آموزشی بیان داشتهاند که میتواند یکی از اهداف، در راهبردهای آموزشی مورد استفاده قرار گیرد.
“بوسیله تعلیم و تربیت، احترام حقوق و آزادیها توسعه یابد و با تدابیر تدریجى ملى و بینالمللى، شناسایى و اجراى واقعى و حیاتى آنها چه در میان خود ملل عضو و چه در بین مردم کشورهایى که قلمرو آنها مىباشند تأمین گردد.” ( محسنی ، ۱۳۹۲: ۱۰۵)
۵ – راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی(ره)
راهبردها در واقع همان روشهای رسیدن به اهداف تعریف و تعیین شده میباشد. در ادامه مسیر، رسیدن از مبدا موجود به مقصد مطلوب را بر اساس دیدگاهها و آثار علمی معظمله به نقد و بررسی میگیریم. اساسا کلمهی استراتژی (Strategy) هم از واژهی یونانی استراتگوس (Strategos) ریشه گرفته که در حالت اسمی، به معنای هنر جنگیدن و به شکل فعل، به معنای دستور دادن به یک ارتش است و قدمت استفاده از واژهی راهبرد در فضای غیرنظامی، هنوز به دو قرن هم نرسیده است. در کل استراتژی به معنی راهکار، ترفند، طرح و نقشه و راهبرد است. یعنی اینکه با توجه به جمیع شرایط و توانمندیها و فرصتها و تهدیدات، چگونه و از چه راهی برای رسیدن به هدف باید اقدام کنی. و مجددا با دو تعریف از متخصصان امر از راهبرد میتوان به کانونیتر کردن موضوع تحقیق پرداخت.
با توجه به اینکه کیان و روح برنامه عملیاتی برای رسیدن به اهداف تعلیمی و تربیتی بیشتر ناظر بر آوردن اصلاحات میباشد، میتوان اسم راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی(ره) را راهبرد اصلاحات نام گذاشت. مهمترین راهبردهای آموزشی معظم له که از آثار علمی ایشان استخراج شده است بطور خلاصه موضوعات ذیل میباشند.
توسعه علوم
تخصصگرایی
اصلاح برنامههای آموزشی
اجباری و رایگانکردن تعلیمات ابتدایی
اصلاح سیستم ورودی
تقویت نظارت
ایجاد سیستم رسمی تشویق
رعایت اخوت اسلامی
اصلاح اساسی روشهای تدریس
نیز راهبرد اصلاحات پرورشی و تربیتی ایشان شامل موارد ذیل میگردد:
ایجاد بخش ترجمه
برگزاری کنفرانسها
خرافهزدایی
عملگرا بودن مربیان
تعصبزدایی
شهامت اخلاقی
اولویتبندی مسایل
عملیسازی راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی(ره) بدون شک میتواند گامی در راستای اصلاح نظام آموزشی و حتا ایجاد تحولی در آن به شمار آورد، که میتواند ضامن سعادت دنیا و آخرت جامعه و کشور باشد. در پایان به عنوان حُسن ختام و خلاصه، برخی از دیدگاههای معظمله که ناظر به راهبردهای فوق میباشد را بیان میکنیم:
“توسعه علوم در مدارس (لیسهها) و دانشگاهها و معاهد علمى کشور و بالا بردن سطح علمى و تعویض مواد درسى تا حد قدرت مطابق انکشاف و توسعه علوم به مرور زمان.” ( محسنی ، ۱۳۸۸: ۱۷۷)
“در هر شهر بزرگ کشور باید پوهنتون (دانشگاه) داشته باشیم (البته با در نظر داشت امکانات مادى کشور).” (محسنی ، ۱۳۸۸: ۶۶)
“جوانان و طفلان ما باید اولا درس بخوانند و ثانیا درس را نیمهتمام نگذارند و بدرجه تخصص کامل برسانند که هم مقام علمى خودشان عالى شود و هم مصدر خیر به مردم و کشور خود گردند و ثالثا به خودخواهى که رذالت است مبتلا نگردند و بفکر ترقى کشور و رفع نیازمندیهاى مردم خود که برادران و خواهران آنان هستند باشند.” ( محسنی، ۱۳۷۳: ۸۰)
“سیستم درسى مدارس و دانشگاهها بطور کمى و کیفى باید بسیار وسیع و مترقّى و درد بخور باشد.” (محسنی، ۱۳۸۰: ۱۷۱)
“و نیز باید طلاب علوم دینى معلومات عمومى مختصرى در حساب و هندسه و فزیک و فضا داشته باشند.” (محسنی، ۱۳۷۲: ۲۵ )
“توسعه فقه مشکلات بانکى و تجارى را جواب دهد. درباره اقتصاد طرحى ارایه داده شود و به معاملات رایج امروزى مانند بیمه و امثال آن جواب بدهد.” (محسنی، ۱۳۸۳: ۵۷)
“درباره تدریس مدرس، باید از شاگردان سراً معلومات شود و سیستم نظارت تقویت شود که آیا از عهدهی تدریس برآمده مىتواند یا نه؟ بیان او رسا و مفهم است یا نه؟ و این موضوع براى رشد علمى محصلین و طلاب ضرورى است.” (محسنی، ۱۳۷۳: ۸۱)
“حتى المقدور برنامههاى درسى مدارس اهل سنت و اهل تشیع نزدیک به هم باشند که این کار در نزدیکى طلاب طرفین کمک مىکند.” (محسنی، ۱۳۷۳: ۵۱)
منابع:
محسنی، محمدآصف(۱۳۸۱ ) ، خود را بسازیم، قم، بی نا
————— ( ۱۳۶۹)خصائص النبی، کابل، حوزه علمیه خاتم النبیین
—————-( ۱۳۷۲ ) راه ترقی ما، کابل، بی نا
—————( ۱۳۷۵ )صراط الحق، قم، ذوی القربی
—————( ۱۳۷۵ )متافیزیک، بی جا، بی نا
————–( ۱۳۷۹ )الاسلام فی اصوله و عقایده، بی جا، بی نا
—————-( ۱۳۸۰ ) تصویری از حکومت اسلامی در افغانستان، بی جا، کمیته فرهنگی حرکت اسلامی
—————( ۱۳۸۱ ) قرآن یا سند اسلام، کابل، انتشارات رسالات
—————-( ۱۳۸۱ ) وظیفه علمای دینی ما، کابل، بی نا
————–( ۱۳۸۱)خواست های شیعیان افغانستان، بی جا، بی نا
—————( ۱۳۸۴ )فواید دمشقیه، کابل، حوزه علمیه خاتم النبیین،
—————( ۱۳۸۸ ) جهانی شدن و جهانی سازی، بی جا، بی نا
—————( ۱۳۹۲ )روش جدید اخلاق اسلامی، کابل، انتشارات رسالات
—————( ۱۳۹۲ )مباحث علمی دینی، کابل، حوزه علمیه خاتم النبیین
ادهم ، مهدی نوید(۱۳۹۱) ، الزامات مدیریتی تحول بنیادین در آموزش و پرورش،راهبرد فرهنگ
اعرافی، علیرضا ( ۱۳۹۱)، تعریف تربیت و تطبیق آن بر حرکت فلسفی، تربیت اسلامی
بازرگان، عباس(۱۳۹۵)، ارزشیابی آموزشی، ویراست سوم، تهران، انتشارات سمت