راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی(ره) -

یاسر محسنی

مقدمه

تعلیم و تربیت یکی از زیربنایی‌ترین نهادهای یک جامعه می‏‌باشد که رسالت حیاتی جامعه‌پذیری، انتقال ارزش‌ها و فرهنگ را بر عهده دارد و از سویی نیز کارکرد دیگر نهادهای جامعه بستگی به کارکرد و کیفیت آن دارد. امروزه کشورها و جوامع برای ثبات هرچه بیشتر و توسعه خود، آموزش و پرورش و سرمایه‎گذاری روی نیروی انسانی را در اولویت برنامه‎های خود قرار می‌‏دهند و یکی از شاخص‌های کلیدی توسعه و دسته‌بندی کشورها بر اساس میزان کیفیت آموزش و پرورش آنهاست. افغانستان از جمله کشورهایی است که چندین دهه جنگ و نا امنی، بیشتر زیرساخت‌هایش را از بین برده و یا ضعیف کرده است؛ از جمله آموزش و پرورش که به میزان زیادی لطمه دید. اخیرا و در دو دهه‏‌ی پسین و پس از ۲۰۰۱ تلاش‏‌هایی ولو اندک جهت بازسازی و نوسازی آن صورت گرفته‌است.

راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی^(ره) بنا به نقد وضعیت موجود که ایشان دارند و از سویی با ارایه‌‏ی پیشنهادات علمی در عرصه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آموزش و پرورش، برای رسیدن به وضعیت ایده‌آل و هدف مطلوب،بر اصلاحات آموزشی استوار می‌‏باشد. اصلاح سیستم درسی، تخصص‏‌گرایی، اجباری و رایگان کردن سطح ابتدایی، اصلاح سیستم ورودی دانشگاه‎ها، ایجاد سیستم نظارت، سیستم تشویق، اصلاح روش‏ها… ازجمله راهبردهای اصلاحاتی آموزشی معظم له می‏‌باشند.

۱ – حضرت آیت الله محسنی^(ره)

حضرت آیت الله محسنی^(ره) یکی از فقها و دانشمندان معاصر جهان اسلام هستند که توانسته‌اند به میزان بسیار بالایی بر ساحت تعلیم و تربیت تاثیرگذار باشند. ایشان از سوی عموم مجامع علمی در جهان اسلام و کانون‌‏های علمی غرب به “شخصیت علمی” شهره‌اند؛ نه تنها در ساحت حوزات علمیه به عنوان یک مجتهدِ دانشمند و صاحب‌سبک بلکه در دیگر نهادهای علمی مدرن مانند دانشگاه‌ها مشهور و معروف‌‏اند. چرا که در زمینه این دو نهاد مهم اهتمام بسیار بالایی داشته و دارای تالیفات و نظرهایی می‏‌باشند. حضرت آیت الله العظمی محسنی^(ره) با سپری کردن بیش از نیم قرن کار و فعالیت علمی توانسته‌اند تاثیر بسزا و سرنوشت‌سازی روی نظام‌های آموزشی در نهادهایی که در بالا ذکر شد، داشته باشند. راهبرد آموزشی در واقع ناظر بر فرایندی خاص، هدف و محتوا را مشخص می‏‌کند؛ یعنی در کلان ماجرا ، آموزشی هست که با طراحی آغاز شده و پس از بررسی نیازهای آموزشی نگرش فراگیر و فعالیتی دقیق و برنامه‌ریزی شده دارد که دارای ابعاد تاثیرگذار وسیع و بلند مدت است. داشتن راهبرد آموزشی یا طراحی آن نیازمند فردی است خود آکادمسین بوده و دانشمندی باشد که علم، آموزش و مدیریت را با تمام جزئیات و دقیقا درک کرده باشد.

۲ – وضعیت موجود در دیدگاه‏های حضرت آیت الله محسنی^(ره)

در دانش و تدوین نگرش‌های راهبردی، تعیین و بررسی وضعیت موجود از جمله مراحل تدوین یک راهبرد می‏باشد که این بخش از مقاله ناظر به همین مساله است. وضعیت موجود دارای چه مشخصات و ویژگی‌هایی است و با توجه به این وضعیت چه راهبردی می‏تواند به وضعیت مطلوب ما را برساند.

آیت الله محسنی^(ره) اوضاع جهان اسلام و جوامع اسلامی را خیلی مساعد نمی‏دانند. مشکلات را در نهادهای زیربنایی جوامع، اساسی و ریشه‌ای می‏دانند و از حکام فاسد به دلیل بی برنامگی و فساد همه جانبه که منابع کشورها را هدر دادند، شکوه دارند و راه اساسی را در تحول، تسخیر و تسلط بر تعلیم و تربیت و علم دانسته تا بتوان از آن در اصلاح و توسعه همه بخش‌های جامعه و هدایت نسل پیش‌روی جوامع استفاده حیاتی کرد؛ معظم‏له اینگونه اشاره کرده‌اند:

“در جهان امروز (اوایل قرن پانزدهم هجرى) صدها میلیون مسلمان وجود دارند که بعضى‏ها تا یک میلیارد شماره آنان را تخمین مى‏زنند. سرزمین‏هاى اسلامى از نظر منابع طبیعى و ثروت‏هاى اقتصادى و موقعیت استراتژیکى و جغرافیایى داراى وضعیت خوبى مى‏باشد. مسلمانان با حسن سابقه افتخارآمیزشان واجد شرایط به وجود آوردن یک قدرت بزرگ جهانى هستند و توانایى مقابله و رقابت با قدرت‏هاى غول بین‏المللى را دارند. ولى مع‏الوصف استعمار غربى و شرقى بدبختانه بر سر ما سایه افگنده و به طرق گوناگونى از استثمار بیگانگان رنج مى‏بریم. پاره‏اى از سرزمین‏هاى ما در اشغال و تصرف کفار متجاوز قرار گرفته و استقلال مردم آنجاها نابود شده است و کفار آنان را جزء رعایاى فرمان بر خود قرار داده‏اند.”( محسنی، ۱۳۷۲: ۱۲)

در زمینه وضعیت موجود کشور نیز اینگونه اشاره کرده‏اند:

“افغانستان اسلامى را روس‏ها در سال ۱۳۵۷ ش- ۱۹۷۸ م به دام انداخته و یکسال بعد آن را به قصد بلعیدن بدهن انداختند که امروز چون خارى در گلوى آنان گیر کرده است و رژیم روبه زوال کمونیستى ببرک و نیروى نظامى روس‏ها (درحدود ۱۲۰ هزار) با تمام امکانات مادى و ده‏ها نوع وسایل مخرب جنگى در مقابل قیام و مقاومت مجاهدین پا برهنه و شکم گرسنه مسلمان افغانى اظهار ناتوانى و عجز مى‏نمایند..” ( محسنی، ۱۳۷۲: ۱۴)

نا امیدى از آینده: یکی از مشکلات امروزی جهانی و بخصوص نسل جوان کشورهای اسلامی و جامعه ما نا امیدی از آینده می‏باشد.

“ناامیدى نقش مرض ایدز را در روح و روان آدمى دارد. ایدز مناعت و مقاومت بدن را در مقابل مبکروبات مضره از بین مى‏برد و بدن را به همه‏ی امراض مبتلا مى‏سازد. نا امیدى نیز مقاومت و اراده‏ی نفسى را در برابر مشکلات زندگانى تضعیف و یا نابود مى‏سازد.”( محسنی، ۱۳۹۵: ۱۴)

تعصبات قومی: این موضوع بسیار روشن و مبرهین است که قوم گرایی در جامعه ما بسیار پررنگ بوده و به عنوان یک ارزش در بین نسل امروزی بخصوص نسل جوان قلمداد می‏گردد.حضرت ایت الله العظمی محسنی^(ره) در این مورد اشاره دارند که:”این پندار اولا موهوم و خلاف عقل است و ثانیا سبب دورى اقوام از هم می‏گردد. وقتى وحدت ملى آسیب دید مسولیت‏هاى مشترک از شکوفایى باز مى‏ماند و به پیشرفت مادى و معنوى کشور ضرر می‏رسد. این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد که از نظر عقل و منطق و دین، هیچ قومى برترى ندارد و همه در انسانیت و مسلمان بودن مشترکند.”( محسنی، ۱۳۷۳: ۲۵)

پست شمردن زن: یکی دیگر از معضلات اساسی در جامعه‏مان که ریشه تاریخی و طولانی دارد و امروزه در عصر حاضر با وجود اینکه شرایط تغییر پیدا کرده است هنوز هم دیده می‏شود.

ترس از حکومتهاى خودکامه و مستبد نادان: یکی از معضلات ریشه‎ای موجود در کشورهای اسلامی از جمله کشور ما این است که شهروندان از حقوق، توانایی‏ها و ظرفیت و قدرت خود اطلاع ندارند.

‏”به نظر نگارنده یکی از عوامل ترقى غرب و پسمانى شرق اینست که در غرب حکومت‏ها از اراى عمومى ملت‏ها می‏ترسند و در شرق ملت‏ها از حکومت‏ها می‎ترسند.” ( محسنی، ۱۳۷۲: ۴۰)

همچنین معظم له از دیگر آسیب های وضعیت موجود در کشور ضعف اعتقادی جوانان، ضعف انضباط در علمای دین و خرافات را نام می‏برند.

وضعیت موجود آموزش و پرورش

در ادامه‏ی تبیین وضعیت موجود به صورت مشخص‌تر در حیطه‏ی تعلیم و تربیت در کشور آیت الله محسنی^(ره) به ترسیم و توصیف وضعیت موجود در دو بخش دانشگاه‌ها و مکاتب و نیز حوزات علمیه به عدم نوسازی و همگام نبودن با زمان اشاره کرده و می‏پردازند و آنها را اینگونه شرح می‏دهند:

“متاسفانه سطح علمى در همه مراحل تعلیمى غالب متعلمین و محصلین و طلاب و فارغ‏التحصیلان و متخصص در همه‏ی رشته‏هاى علوم طبیعى و بشرى و دینى بسیار پایین است که کشور و ملت آن رنج مى‏برند و افراد جا رسیده و نسبتا کامل در رشته‏هاى خود اندک‏اند که بقول عوام از چند گل بهار نمى‏شود.” ( محسنی ، ۱۳۷۳ص۱۱)

۴ – اهداف راهبردی آموزشی حضرت آیت الله محسنی^(ره)

یکی از مهمترین قدم‌ها در یک سند استراتژیک یا راهبردی، نیازسنجی و هدف‌گذاری استراتژیک می‏باشد. هدف‏ها هستند که مقصد و مسیر زندگی و سازمانی را روشن می‏کنند. تلاش، اقدام و فرایندی ارزشمند است که معطوف به هدف باشد. آموزش و پرورش به عنوان یک نهاد فرهنگی و اجتماعی، نقشی اساسی در تربیت نیروی انسانی و تولید سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی در فرایند رشد و تعالی کشور ایفا می‏کند؛ به گونه‌ای که آینده کشور، در آیینه آموزش و پرورش امروز قابل مشاهده است.

حضرت آیت الله محسنی^(ره) ، اشاره جامعی به اهداف کلان آموزشی کرده‌اند که متن آنرا در در ذیل می‏آوریم:

“جوانان و طفلان ما باید اولا درس بخوانند و ثانیا درس را نیمه‏تمام نگذارند و بدرجه‏ی تخصص کامل برساند که هم مقام علمى خودشان عالى شود و هم مصدر خیر به مردم و کشور خود گردند و ثالثا به خودخواهى که رذالت است مبتلا نگردند و بفکر ترقى کشور و رفع نیازمندی‏هاى مردم خود که برادران و خواهران آنان هستند باشند.”( محسنی، ۱۳۷۲، ص ۱۲۰)

و مجددا در همین اثر به هدف‌گذاری آموزشی اشاره جدی‌تری کرده‌اند:

“اولا که فقط و فقط بقصد تقرب بخدا درس بخوانند و از درس خواندن قصد رسیدن بدنیا نکنند که دین و دنیاى آنان فاسد شده و مردم را به گمراهى مى‏کشانند. ثانیا تقوى و طهارت نفس را شدیدا مراعات کنند. ثالثا درس و مطالعه را تا سرحد تخصص و اجتهاد ادامه دهند رابعا: باید مقدارى از علوم روز را نیز درس بخوانند و مطالعه کنند تا بزبان جوانان آشنا گردند و در نشر دین و تبیین معارف اسلامى و شریعت موفق‏تر باشند و و نیازمندی‏هاى مردم عصر حاضر را نیکوتر برآورده سازند و شبهات ذهنى مردم را حل کنند. و چنانچه چیزى را بلد نباشند نباید که جواب سرسرى بدهند بلکه بگویند که پس از فکر کردن جواب را می‏گویند و بی‎خردانه حکم تکفیر کسى را صادر نکنند.” ( محسنی ، ۱۳۹۶: ۱۱۲)

اهدافی که معظم‏له در ابتدا یاد کرده‌اند را می‏توان به قرار ذیل دسته‌بندی کرد:

هدف اول: قرب و رضای خداوند متعال

هدف دوم: طهارت نفس

هدف سوم: تخصص گرایی

هدف چهارم: سازندگی اجتماعی

هدف پنجم: انقلاب فرهنگی برای جوامع اسلامی و یا کشورهای عقب‌مانده و جنگ‌زده مانند کشور ما هدف دیگری است که معظم له بدان پرداخته‌اند و آن را محصول دانش و سیستم‌های آموزشی می‏دانند. انقلاب فرهنگی برای جامعه‌ای مانند افغانستان که سکو و جهش برای رسیدن به قطار پیشرفت و توسعه منطقه و جهان می‏باشد؛ می‏تواند هدفی اساسی تلقی شود.

“به نظر من انقلاب فرهنگى هدف حوزه‎هاى علمى و معاهد و تفکر طلاب و اهل علم و دانشمندان عالیقدر آینده ما مطابق ایجابات عصر در تجدید کتب درسى- کما و کیفا- نهفته است و باید در این مورد توجه جدى صورت گیرد.” ( محسنی، ۱۳۷۳: ۲۴)

هدف ششم: احترام به حقوق و آزادی ها؛ نظر بر این است که پاره‌ای حقوق از لحاظ کرامت و شرافت و آزادی انسانی، بنیادی، ضروری هستند. حضرت آیت الله محسنی^(ره) انجام این امر مهم را به عنوان یکی از اهداف آموزشی بیان داشته‌اند که می‏تواند یکی از اهداف، در راهبردهای آموزشی مورد استفاده قرار گیرد.

“بوسیله تعلیم‏ و تربیت، احترام حقوق و آزادی‏ها توسعه یابد و با تدابیر تدریجى ملى و بین‏المللى، شناسایى و اجراى واقعى و حیاتى آنها چه در میان خود ملل عضو و چه در بین مردم کشورهایى که قلمرو آنها مى‏باشند تأمین گردد.” ( محسنی ، ۱۳۹۲: ۱۰۵)

۵ – راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی^(ره)

راهبردها در واقع همان روش‏های رسیدن به اهداف تعریف و تعیین شده می‏باشد. در ادامه مسیر، رسیدن از مبدا موجود به مقصد مطلوب را بر اساس دیدگاه‌ها و آثار علمی معظم‏له به نقد و بررسی می‏گیریم. اساسا کلمه‌ی استراتژی (Strategy) هم از واژه‌ی یونانی استراتگوس (Strategos) ریشه گرفته که در حالت اسمی، به معنای هنر جنگیدن و به شکل فعل، به معنای دستور دادن به یک ارتش است و قدمت استفاده از واژه‌ی راهبرد در فضای غیرنظامی، هنوز به دو قرن هم نرسیده است. در کل استراتژی به معنی راهکار، ترفند، طرح و نقشه و راهبرد است. یعنی اینکه با توجه به جمیع شرایط و توانمندی‌ها و فرصت‏ها و تهدیدات، چگونه و از چه راهی برای رسیدن به هدف باید اقدام کنی. و مجددا با دو تعریف از متخصصان امر از راهبرد می‏توان به کانونی‏تر کردن موضوع تحقیق پرداخت.

با توجه به اینکه کیان و روح برنامه عملیاتی برای رسیدن به اهداف تعلیمی و تربیتی بیشتر ناظر بر آوردن اصلاحات می‏باشد، می‏توان اسم راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی^(ره) را راهبرد اصلاحات نام گذاشت. مهمترین راهبرد‌های آموزشی معظم له که از آثار علمی ایشان استخراج شده است بطور خلاصه موضوعات ذیل می‏باشند.

توسعه علوم

تخصص‌گرایی

اصلاح برنامه‌های آموزشی

اجباری و رایگان‌کردن تعلیمات ابتدایی

اصلاح سیستم ورودی

تقویت نظارت

ایجاد سیستم رسمی تشویق

رعایت اخوت اسلامی

اصلاح اساسی روش‎های تدریس

نیز راهبرد اصلاحات پرورشی و تربیتی ایشان شامل موارد ذیل می‏گردد:

ایجاد بخش ترجمه

برگزاری کنفرانس‌ها

خرافه‌زدایی

عمل‌گرا بودن مربیان

تعصب‌زدایی

شهامت اخلاقی

اولویت‌بندی مسایل

عملی‌سازی راهبردهای آموزشی حضرت آیت الله محسنی^(ره) بدون شک می‏تواند گامی در راستای اصلاح نظام آموزشی و حتا ایجاد تحولی در آن به شمار آورد، که می‏تواند ضامن سعادت دنیا و آخرت جامعه و کشور باشد. در پایان به عنوان حُسن ختام و خلاصه، برخی از دیدگاه‏های معظم‏له که ناظر به راهبردهای فوق می‏باشد را بیان می‏کنیم:

“توسعه علوم در مدارس (لیسه‏ها) و دانشگاه‏ها و معاهد علمى کشور و بالا بردن سطح علمى و تعویض مواد درسى تا حد قدرت مطابق انکشاف و توسعه علوم به مرور زمان.” ( محسنی ، ۱۳۸۸: ۱۷۷)

“در هر شهر بزرگ کشور باید پوهنتون (دانشگاه) داشته باشیم (البته با در نظر داشت امکانات مادى کشور).” (محسنی ، ۱۳۸۸: ۶۶)

“جوانان و طفلان ما باید اولا درس بخوانند و ثانیا درس را نیمه‏تمام نگذارند و بدرجه تخصص کامل برسانند که هم مقام علمى خودشان عالى شود و هم مصدر خیر به مردم و کشور خود گردند و ثالثا به خودخواهى که رذالت است مبتلا نگردند و بفکر ترقى کشور و رفع نیازمندی‏هاى مردم خود که برادران و خواهران آنان هستند باشند.” ( محسنی، ۱۳۷۳: ۸۰)

“سیستم‏ درسى مدارس و دانشگاه‏ها بطور کمى و کیفى باید بسیار وسیع و مترقّى و درد بخور باشد.” (محسنی، ۱۳۸۰: ۱۷۱)

“و نیز باید طلاب علوم دینى معلومات عمومى مختصرى در حساب و هندسه و فزیک و فضا داشته باشند.” (محسنی، ۱۳۷۲: ۲۵ )

“توسعه فقه مشکلات بانکى و تجارى را جواب دهد. درباره اقتصاد طرحى ارایه داده شود و به معاملات رایج امروزى مانند بیمه و امثال آن جواب بدهد.” (محسنی، ۱۳۸۳: ۵۷)

“درباره تدریس مدرس، باید از شاگردان سراً معلومات شود و سیستم نظارت تقویت شود که آیا از عهده‏ی تدریس برآمده مى‏تواند یا نه؟ بیان او رسا و مفهم است یا نه؟ و این موضوع براى رشد علمى محصلین و طلاب ضرورى است.” (محسنی، ۱۳۷۳: ۸۱)

“حتى المقدور برنامه‏هاى درسى مدارس اهل سنت و اهل تشیع نزدیک به هم باشند که این کار در نزدیکى طلاب طرفین کمک مى‏کند.” (محسنی، ۱۳۷۳: ۵۱)

منابع:

محسنی، محمدآصف(۱۳۸۱ ) ، خود را بسازیم، قم، بی نا

————— ( ۱۳۶۹)خصائص النبی، کابل، حوزه علمیه خاتم النبیین

—————-( ۱۳۷۲ ) راه ترقی ما، کابل، بی نا

—————( ۱۳۷۵ )صراط الحق، قم، ذوی القربی

—————( ۱۳۷۵ )متافیزیک، بی جا، بی نا

————–( ۱۳۷۹ )الاسلام فی اصوله و عقایده، بی جا، بی نا

—————-( ۱۳۸۰ ) تصویری از حکومت اسلامی در افغانستان، بی جا، کمیته فرهنگی حرکت اسلامی

—————( ۱۳۸۱ ) قرآن یا سند اسلام، کابل، انتشارات رسالات

—————-( ۱۳۸۱ ) وظیفه علمای دینی ما، کابل، بی نا

————–( ۱۳۸۱)خواست های شیعیان افغانستان، بی جا، بی نا